راهنمای جامع سندروم شوک سمی: علائم، علل، تشخیص و پیشگیری موثر در بیماران
سندروم شوک سمی (TSS) یک بیماری نادر اما جدی و بالقوه کشنده است که به‌علت تولید سموم توسط باکتری‌هایی مانند استافیلوکوکوس اورئوس (Staphylococcus aureus) یا استرپتوکوکوس پیوژنز (Streptococcus pyogenes) ایجاد می‌شود. این بیماری می‌تواند به‌سرعت پیشرفت کند و علائمی مانند تب بالا، افت فشار خون، بثورات پوستی و نارسایی چند ارگان را به‌همراه داشته باشد. این سندروم اغلب با استفاده طولانی‌مدت از تامپون‌ها، به‌ویژه در دوران قاعدگی، مرتبط است؛ اما می‌تواند در شرایط دیگر مانند عفونت‌های پوستی، جراحی‌ها یا استفاده از وسایل پزشکی هم رخ دهد.
در این مقاله به بررسی علائم، علل، تشخیص، درمان، عوارض و روش‌های پیشگیری از این بیماری و ارتباط آن با کاپ قاعدگی می‌پردازیم. تا انتها با ما همراه باشید.
سندروم شوک سمی چیست؟
| موضوع | توضیحات |
|---|---|
| علت اصلی | تولید سم توسط باکتری‌هایی مانند Staphylococcus aureus، Streptococcus pyogenes، و Clostridium sordellii |
| عوامل زمینه‌ساز | استفاده طولانی‌مدت از تامپون یا کاپ قاعدگی، زخم‌های باز، عفونت‌های جراحی |
| علائم اولیه | تب بالا، لرز، سردرد، احساس ناخوشی، بثورات پوستی، استفراغ، افت فشار خون |
| عوارض جدی | نارسایی چند ارگان، شوک سپتیک، قطع عضو، مرگ |
| روش‌های تشخیص | کشت خون، آزمایش ادرار، آزمایش‌های عملکرد کبد و کلیه، پونکسیون کمری |
| درمان | آنتی‌بیوتیک تزریقی، تزریق مایعات، دیالیز، جراحی پاک‌سازی زخم |
| پیشگیری | تعویض به‌موقع وسایل قاعدگی، رعایت بهداشت فردی، آگاهی از علائم هشداردهنده |
علت ایجاد سندروم شوک سمی
علت اصلی سندروم شوک سمی، تولید سمومی مانند TSST-1 (سم شوک سمی استافیلوکوکی) توسط باکتری‌های خاصی است که در شرایط مناسب رشد می‌کنند. این باکتری‌ها معمولاً در بدن انسان به‌صورت غیرمضر وجود دارند؛ اما در شرایطی مانند استفاده طولانی‌مدت از تامپون، زخم‌های باز یا عفونت‌های جراحی می‌توانند بیش‌ازحد رشد و سموم خطرناکی تولید کنند. عواملی مانند کاهش جریان اکسیژن در محیط واژن (به‌دلیل استفاده از تامپون‌های با جذب بالا) یا تجمع خون در کاپ قاعدگی هم می‌توانند به رشد این باکتری‌ها کمک کنند.
باکتری‌های زیر معمولاً باعث TSS می‌شوند:
- Staphylococcus aureus (استافیلوکوکوس اورئوس)؛
- Streptococcus pyogenes (استرپتوکوکوس پیوژنز)؛
- Clostridium sordellii (کلستریدیوم سوردلی)؛
وقتی شرایط خاصی فراهم باشد، این باکتری‌ها می‌توانند به‌سرعت رشد و گسترش پیدا کنند و سمومی آزاد کنند. سپس این سموم از طریق زخم‌های پوستی یا غشای مخاطی وارد جریان خون می‌شوند.
در وب‌سایت Hopkins medicine در مورد تاریخچه این عفونت‌ها چنین نوشته شده است:
“TSS from Staphylococcus infections was identified in the late 1970s and early 1980s when highly absorbent tampons were widely used by menstruating women. Due to changes in how tampons are made, the incidence of tampon-induced TSS has declined.”
«TSS ناشی از عفونت‌های استافیلوکوکی اولین بار در اواخر دهه ۱۹۷۰ و اوایل دهه ۱۹۸۰، یعنی زمانی که استفاده از تامپون‌های فوق‌العاده جاذب در میان زنان در دوران قاعدگی رایج بود، شناسایی شد. با توجه به تغییراتی که در ساختار تامپون‌ها ایجاد شده، بروز TSS ناشی از تامپون کاهش یافته است.»
TSS ناشی از عفونت‌های استرپتوکوکی بیشتر در کودکان و سالمندان مشاهده می‌شود. سایر افراد در معرض خطر شامل کسانی هستند که دیابت دارند، از سیستم ایمنی ضعیفی برخوردارند یا دچار بیماری مزمن ریوی یا قلبی هستند.
TSS ناشی از استافیلوکوک
باکتری Staphylococcus aureus (یا S. aureus) به‌طور طبیعی روی بدن بسیاری از افراد وجود دارد و معمولاً مشکلی ایجاد نمی‌کند. ازآنجاکه این باکتری بخشی از فلور طبیعی بدن است، بیشتر افراد آنتی‌بادی‌هایی برای پیشگیری از عفونت در بدن دارند.
S. aureus از طریق تماس مستقیم با افراد آلوده قابل‌انتقال است. افرادی که به TSS مبتلا می‌شوند، معمولاً آنتی‌بادی لازم را برای مقابله با این باکتری ندارند؛ بنابراین، این نوع عفونت معمولاً مسری محسوب نمی‌شود.
عفونت‌های S. aureus ممکن است از یک عفونت دیگر منشأ بگیرند؛ مانند ذات‌الریه، سینوزیت، استئومیلیت (عفونت استخوان) یا زخم‌های پوستی مانند سوختگی یا محل جراحی. اگر این نواحی دچار عفونت شوند، باکتری می‌تواند وارد جریان خون شود؛ بنابراین این باکتری می‌تواند در افرادی که دچار سوختگی‌های شدید شده‌اند یا تحت عمل جراحی قرار گرفته‌اند، باعث عفونت شود.
سندروم شوک سمی ناشی از استرپتوکوک
TSS ناشی از استرپتوکوک (Streptococcus pyogenes) (یا S. pyogenes) ممکن است به‌عنوان یک عفونت ثانویه ظاهر شود. این نوع TSS بیشتر در افرادی مشاهده می‌شود که به‌تازگی به آبله‌مرغان مبتلا شده‌اند، دچار سلولیت باکتریایی (عفونت پوست و بافت زیرین) هستند یا سیستم ایمنی ضعیفی دارند.
سندروم شوک سمی ناشی از کلستریدیوم سوردلی
Clostridium sordellii (یا C. sordellii) معمولاً در واژن وجود دارد و به‌طور طبیعی باعث عفونت نمی‌شود. این باکتری ممکن است در زمان قاعدگی، زایمان یا در طی فرایندهای زنان و زایمان مانند سقط جنین وارد رحم شود. همچنین استفاده از مواد مخدر تزریقی می‌تواند منجر به عفونت با C. sordellii شود.
مواردی که می‌توانند باعث TSS شوند، عبارت‌اند از:
- باقی‌ماندن تامپون یا وسیله‌ای دیگر در واژن برای مدت طولانی؛
- عفونت پوستی؛
- عفونت بعداز عمل جراحی؛
- زایمان، سقط جنین یا سایر اقدامات زنان و زایمان؛
- استفاده از گاز استریل یا پانسمان برای بندآوردن خونریزی بینی یا خونریزی بعداز جراحی؛
- سوختگی‌ها و عفونت‌های پوستی.
علائم سندرم شوک سمی (TSS)
علائم TSS چند سیستم بدن را درگیر می‌کنند و ممکن است شبیه سایر عفونت‌ها باشند. هر فرد ممکن است این علائم را به‌شکل متفاوتی تجربه کند؛ اما شایع‌ترین علائم TSS بسته به نوع باکتری به‌شرحی است که در ادامه توضیح داده خواهد شد.
شایع‌ترین علائم TSS ناشی از استافیلوکوکوس اورئوس (Staphylococcal TSS) عبارت‌اند از:
- تب بالاتر از ۳۸٫۹ درجه سانتی‌گراد (۱۰۲ درجه فارنهایت)؛
- لرز؛
- احساس ناخوشی عمومی؛
- سردرد؛
- خستگی؛
- بثورات پوستی قرمز و مسطح که بیشتر نواحی بدن را در بر می‌گیرند؛
- پوسته‌پوسته‌شدن پوست به‌صورت ورقه‌ای، به‌ویژه در کف دست و پا که ۱ تا ۲ هفته پس‌از شروع علائم دیده می‌شود؛
- افت فشار خون؛
- استفراغ؛
- اسهال؛
- درد عضلانی؛
- قرمزی دهان، چشم‌ها و واژن به‌دلیل افزایش جریان خون؛
- کاهش میزان ادرار و وجود رسوب در ادرار؛
- کاهش عملکرد کبد؛
- کبودی به‌دلیل کاهش پلاکت‌های خون؛
- گیجی و سردرگمی.
شایع‌ترین علائم TSS ناشی از استرپتوکوکوس پیوژنز (Streptococcal TSS) شامل موارد زیر هستند:
- افت شدید فشار خون؛
- شوک؛
- کاهش عملکرد کلیه؛
- مشکلات خونریزی؛
- کبودی به‌دلیل کاهش تعداد پلاکت‌های خون؛
- بثورات قرمز و مسطح در بیشتر نواحی بدن؛
- اختلال در عملکرد کبد؛
- پوسته‌پوسته‌شدن پوست به‌صورت ورقه‌ای (همیشه دیده نمی‌شود)؛
- مشکل در تنفس.
شایع‌ترین علائم TSS ناشی از کلستریدیوم سوردلی (C. sordellii) را می‌توان موارد زیر دانست:
- تهوع و/یا استفراغ؛
- بی‌حالی؛
- علائم شبیه آنفلوآنزا؛
- حساسیت در ناحیه شکم؛
- تورم عمومی بدن به‌دلیل تجمع مایعات؛
- افزایش تعداد گلبول‌های سفید و قرمز خون؛
- وجودنداشتن تب (برخلاف سایر انواع TSS)؛
- فشار خون پایین؛
- ضربان قلب بسیار سریع.
اگر فردی هر یک از این علائم را به‌ویژه در صورت داشتن سابقه زخم، جراحی، قاعدگی یا بیماری‌های اخیر داشت، مراجعه فوری به پزشک ضروری است.
TSS چه حسی دارد؟
در ابتدا ممکن است احساس کنید به آنفلوآنزا مبتلا شده‌اید؛ اما خیلی سریع حال شما بسیار بدتر می‌شود؛ چون سموم باکتریایی شروع به آسیب‌رساندن به اندام‌های داخلی می‌کنند.
اگر در دوران قاعدگی هستید یا زخمی باز یا عفونت پوستی دارید، باید به علائمی مانند تب ناگهانی و استفراغ توجه ویژه‌ای داشته باشید.
اگر هنگام بروز علائم از تامپون، اسفنج قاعدگی، دیافراگم یا کلاهک دهانه رحم استفاده می‌کنید، بلافاصله، حتی پیش‌از تماس با پزشک، آن را خارج کنید. در صورت مشاهده هر یک از علائم، تأخیر در مراجعه به پزشک می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری داشته باشد. TSS یک اورژانس پزشکی است.
تشخیص سندروم شوک سمی
تشخیص TSS معمولاً براساس علائم بالینی و سابقه پزشکی بیمار انجام می‌شود. پزشک ممکن است آزمایش‌های زیر را برای تشخیص دقیق‌تر تجویز کند:
- کشت خون: آزمایشی برای یافتن و شناسایی میکروارگانیسم‌ها (باکتری‌ها یا سایر عوامل عفونی) در خون؛
- آزمایش‌های خون: برای بررسی عواملی مانند میزان لخته‌شدن خون، شمارش سلول‌های خونی، الکترولیت‌ها، عملکرد کبد و سایر شاخص‌های حیاتی؛
- آزمایش ادرار: برای بررسی وجود عفونت یا اختلال در عملکرد کلیه؛
- پونکسیون کمری (Lumbar puncture): روشی که در آن یک سوزن بین مهره‌های ستون فقرات وارد و مایع نخاعی برای بررسی وجود باکتری یا عفونت نمونه‌برداری می‌شود.
همچنین، آزمایش‌های تصویربرداری مانند سی‌تی‌اسکن یا ام‌آر‌آی ممکن است برای بررسی آسیب به اندام‌های داخلی استفاده شود. معیارهای تشخیصی شامل تب بالا، افت فشار خون، بثورات پوستی و درگیری حداقل سه سیستم بدن (مانند گوارش، عضلانی یا کلیوی) هستند.
تشخیص زودهنگام TSS بسیار مهم است؛ زیرا درمان سریع می‌تواند از آسیب دائمی به اندام‌ها یا مرگ جلوگیری کند. بسته به نوع باکتری، سرعت شروع درمان و وضعیت عمومی سلامت فرد، این بیماری می‌تواند در ۳۰ تا ۷۰ درصد موارد مرگبار باشد.
درمان سندروم شوک سمی
درمان TSS باید به‌سرعت آغاز شود؛ زیرا این بیماری می‌تواند کشنده باشد. این درمان به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله:
- سن، وضعیت سلامت و سابقه پزشکی فرد؛
- شدت بیماری؛
- توانایی بدن در تحمل داروها یا روش‌های درمانی خاص؛
- پیش‌بینی پزشک از روند بیماری؛
- نظر و ترجیح شخصی بیمار.
درمان‌های رایج برای سندرم شوک سمی شامل موارد زیر هستند:
- آنتی‌بیوتیک‌های تزریقی (داخل وریدی) برای ازبین‌بردن عفونت؛
- تزریق مایعات داخل وریدی برای درمان شوک و جلوگیری از آسیب به اندام‌ها؛
- داروهای قلبی در بیمارانی که فشار خون بسیار پایین دارند؛
- دیالیز درصورتی‌که بیمار دچار نارسایی کلیه شده باشد؛
- انتقال خون یا اجزای خونی در صورت نیاز؛
- اکسیژن‌درمانی یا استفاده از دستگاه تنفس مصنوعی برای کمک به تنفس؛
- پاک‌سازی جراحی عمقی زخم عفونی در صورت وجود.
درمان سریع و مناسب می‌تواند نقش حیاتی در جلوگیری از عوارض جدی یا مرگ داشته باشد.
عوارض سندروم شوک سمی
در صورت درمان‌نکردن به‌موقع، سندروم شوک سمی می‌تواند عوارض جدی و حتی مرگباری به‌همراه داشته باشد. برخی از عوارض احتمالی عبارت‌اند از:
- نارسایی چند ارگان (مانند نارسایی کلیه، کبد یا قلب)؛
- شوک سپتیک که منجر به افت شدید فشار خون می‌شود؛
- سندروم زجر تنفسی حاد (ARDS)؛
- آمپوتاسیون اندام‌ها در موارد شدید عفونت استرپتوکوکی؛
- آسیب به قلب و ریه‌ها؛
- قطع عضو در اثر نکروز بافتی؛
- شوک و ازدست‌دادن هوشیاری؛
- عود بیماری در افرادی که درمان کامل دریافت نکرده‌اند؛
- مرگ (در موارد شدید).
به‌همین‌دلیل، تشخیص و درمان زودهنگام از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
پیشگیری از سندروم شوک سمی
پیشگیری از سندروم شوک سمی به رعایت نکات بهداشتی و استفاده صحیح از وسایل مرتبط با قاعدگی بستگی دارد. برخی از اقدامات پیشگیرانه شامل موارد زیر هستند:
- استفاده‌نکردن طولانی از محصولات قاعدگی: کاپ قاعدگی یا تامپون را هر ۴ تا ۸ ساعت تعویض کنید و هرگز بیش‌از ۱۲ ساعت در بدن نگه ندارید؛
- شست‌وشوی صحیح کاپ قاعدگی: قبل و بعد از هر بار استفاده، کاپ را با آب داغ و صابون ملایم بشویید و بعد از هر قاعدگی به‌مدت 5 تا 10 دقیقه بجوشانید؛
- استفاده از محصولات استاندارد: از برندهای معتبر و دارای تأییدیه‌های سلامت استفاده کنید؛
- مراقبت از زخم‌ها: هرگونه بریدگی یا زخم را تمیز نگه دارید و در صورت بروز علائم عفونت به پزشک مراجعه کنید؛
- آگاهی از علائم هشداردهنده: اگر در دوران قاعدگی یا بعداز جراحی علائمی مانند تب، سرگیجه یا بثورات پوستی مشاهده کردید، فوراً به پزشک مراجعه کنید.
علاوه‌براین، افرادی که سابقه ابتلا به TSS دارند، باید از استفاده از تامپون یا کاپ قاعدگی خودداری و با پزشک خود مشورت کنند.
چرا تامپون باعث سندرم شوک سمی می‌شود؟
تامپون اشباع‌شده محیطی مناسب برای رشد سریع باکتری‌ها فراهم می‌کند و این باکتری‌ها می‌توانند از طریق دهانه رحم وارد رحم شوند. در برخی موارد ابتلا که مربوط به استفاده از اسفنج‌های قاعدگی، دیافراگم‌ها و کلاهک‌های دهانه رحم بود، این وسایل بیش‌از ۳۰ ساعت در واژن باقی مانده بودند. همچنین به نظر می‌رسد جنس تامپون هم اهمیت دارد. تامپون‌هایی که از فوم پلی‌استر ساخته شده‌اند، خطرناک‌تر از نمونه‌های تهیه‌شده از پنبه یا الیاف ریون هستند.
قراردادن تامپون ممکن است باعث پارگی‌های میکروسکوپی در دیواره واژن شود که امکان ورود باکتری‌ها را فراهم می‌کند. اگر تامپون فوق‌جاذب برای مدت طولانی استفاده شود یا در زمان‌هایی که خونریزی سبک است به کار رود، واژن ممکن است خشک شود که خطر پارگی را بیشتر می‌کند.
تامپون‌های فوق‌جاذبی که در دهه 70 و 80 میلادی عامل بیماری بودند، دیگر تولید نمی‌شوند. اکنون تولیدکنندگان تامپون ملزم به رعایت استانداردهایی در مورد میزان جذب و فراهم‌کردن دستورالعمل‌های ایمن استفاده هستند. از دهه ۱۹۸۰ تاکنون، موارد ابتلا به TSS ناشی از تامپون به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافته است.
سندروم شوک سمی و کاپ قاعدگی
در سال‌های اخیر، استفاده از کاپ قاعدگی یا نوار بهداشتی به‌عنوان جایگزینی پایدار و اقتصادی برای تامپون و نوار بهداشتی افزایش یافته است. بااین‌حال، برخی گزارش‌ها حاکی از ارتباط بین استفاده نادرست از کاپ قاعدگی و بروز سندروم شوک سمی هستند. اگرچه احتمال بروز TSS با استفاده از کاپ قاعدگی بسیار کم است؛ اما نگهداری طولانی‌مدت کاپ در بدن (بیش‌از ۸ تا ۱۲ ساعت)، شست‌وشوی نادرست آن یا استفاده از کاپ‌های غیراستاندارد می‌تواند ریسک بروز عفونت باکتریایی را افزایش دهد.
مطالعات نشان داده است که استفاده نادرست از محصولات قاعدگی می‌تواند با افزایش احتمال رشد باکتری استافیلوکوکوس اورئوس همراه باشد. این باکتری در صورت ورود به جریان خون می‌تواند منجر به سندروم شوک سمی شود.
سخن پایانی
سندروم شوک سمی یک بیماری جدی است که نیاز به آگاهی عمومی و اقدامات پیشگیرانه دارد. اگرچه این بیماری نادر است؛ اما در صورت درمان‌نکردن به‌موقع می‌تواند عوارض شدیدی به‌همراه داشته باشد. رعایت بهداشت قاعدگی، استفاده صحیح از وسایل قاعدگی مانند تامپون و کاپ قاعدگی و توجه به علائم اولیه می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی خطر ابتلا به این بیماری را کاهش دهد. در صورت بروز هرگونه علائم مشکوک، مراجعه فوری به پزشک ضروری است تا از پیشرفت بیماری و بروز عوارض جدی جلوگیری شود. با افزایش آگاهی و رعایت نکات بهداشتی می‌توان از این بیماری نادر اما خطرناک پیشگیری کرد.
سوالات متداول
سندروم شوک سمی دقیقاً چیست؟
سندروم شوک سمی یک بیماری نادر اما خطرناک است که در اثر ورود سموم تولیدشده توسط برخی باکتری‌ها به جریان خون ایجاد می‌شود و می‌تواند چندین اندام بدن را درگیر کند.
چرا تامپون می‌تواند خطر TSS را افزایش دهد؟
تامپون‌های فوق‌جاذب محیطی مرطوب و کم‌اکسیژن برای رشد باکتری‌ها فراهم می‌کنند. نگهداری طولانی‌مدت آن‌ها می‌تواند منجر به رشد زیاد باکتری‌ها و تولید سم شود.
آیا کاپ قاعدگی هم می‌تواند باعث TSS شود؟
در موارد نادر، بله. اگر کاپ به‌درستی شسته نشود یا بیش‌از ۸ تا ۱۲ ساعت در واژن باقی بماند، می‌تواند محیطی برای رشد باکتری‌ها فراهم کند.
